Giriş

İnsanoğlunun tıp, bilim ve teknoloji alanındaki buluşları ile uzayan yaşam süresi kronik ve dejeneratif hastalıkları da beraberinde getirmektedir (1). Bu hastalıklardan biri olan osteoporoz, Dünya Sağlık Örgütü tarafından “düşük kemik kütlesi, kemik dokusunun mikromimari yapısının bozulması sonucu kemik kırılganlığında ve kırıklarda artma ile karakterize bir kas-iskelet sistemi hastalığı” olarak tanımlanmaktadır. Yaş, cinsiyet gözetmeksizin her popülasyonda görülebilen ve fiziksel, psikolojik, ekonomik sorunlara yol açan bir hastalıktır (2). Osteoporoz ve komplikasyonları; bireylerin günlük yaşam aktivitelerinin kısıtlanmasına, toplumsal izolasyona, depresyon gibi problemlere yol açarak yaşam kalitesini olumsuz etkilemesinin yanı sıra, hastanede kalınan günler açısından Kronik Obstrüktif Akciğer hastalığı, inme, miyokard enfarktüsü, meme kanseri gibi pek çok hastalığa kıyasla daha fazla ekonomik yük oluşturmaktadır (3,4).

Uluslararası Osteoporoz Derneği, osteoporoz prevelansını İngiltere’de %41,6, Danimarka’da %40,8, Japonya’da %35,4, ABD’de %30,3 olarak açıklamıştır (5). Bu yüksek oranlar, koruyucu sağlık politikaları çerçevesinde osteoporozun önlenmesine yönelik çalışmaları artırmıştır (6). Osteoporozun önlenmesinde ve erken tanılanarak osteoporoza bağlı komplikasyonların azaltılmasında beslenme, fiziksel aktivite, alkol, sigara gibi değiştirilebilen risk faktörlerinin belirlenmesi önem taşımaktadır.

Beslenme, kemik kütlesinin oluşması ve korunmasında büyük role sahiptir. Kalsiyum ve fosfor, kemik mineral içeriğinin %80-90’ını oluştururken; protein, magnezyum, çinko, demir, fluorid, vitamin D, A, C ve K gibi besinsel ögeler normal kemik metabolizması için gereklidir (7). Yeterli miktarda kalsiyum alınması, doruk kemik kütlesi değerinin elde edilmesinde ve bu değerin devam ettirilmesinde önem arz eder (7). Diyetle alınan kalsiyumun emilebilmesi içinse D vitaminine ihtiyaç vardır (7). Beslenmenin yeterli ve dengeli olmadığı durumlarda, temelini kalsiyum ve D vitamininin oluşturduğu hücre aktivasyonunun azalıp kemik kütlesini olumsuz yönde etkilediği bilinmektedir (8). Bu sebeple diyette kalsiyum ve D vitamini alımına dikkat edilmeli, güneşe maruz kalma ile D vitamini sentezinin artırılması gerekmektedir.

Osteporozun önlenmesi, erken tanılanması ve tedaviye uyumun artırılmasını sağlamak amacıyla osteoporoz farkındalığı ve uygun diyet ile ilgili çalışmalar literatürde yer almaktadır. Farklı yaş, cinsiyet ve etnisitelerin farkındalıklarını değerlendiren çalışmalar yanında sağlık personeli olmaya aday üniversite öğrencilerinin bilgi düzeyini irdeleyen çalışmalar da mevcuttur (9-14). Ancak bildiğimiz kadarıyla literatürde fizyoterapi öğrencileriyle yapılan bir çalışma bulunmamaktadır. Kemik kütlesini artırmak, komplikasyonları önlemek ve tedavi etmeye yönelik multidisipliner bir ekip ile gerçekleştirilen osteoporoz rehabilitasyonunda fizyoterapistler; gerek fonksiyonel yetersizliklerin önlenmesi, fiziksel kayıpların giderilmesi gerekse ağrının iyileştirilmesi için önemli bir rol üstlenmektedirler.

Bu çalışmada primer ve sekonder osteoporotik hastaların yanı sıra risk grubuyla da sıklıkla çalışacak bir mesleğe aday olan fizik tedavi ve rehabilitasyon yüksekokulu öğrencilerinin kalsiyum, D vitamini ve osteoporoz hakkındaki bilgi ve farkındalık düzeyinin değerlendirilmesi amaçlanmıştır.

Gereç ve Yöntem

Çalışmaya 2017-2018 öğretim yılında Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi, Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Anabilim Dalı 3. ve 4. sınıfta öğrenimini sürdüren 106 öğrencinin tamamı dahil edildi. Öğrencilerin ders müfredatı göz önünde bulundurularak, çalışmada homojenizasyonun sağlanabilmesi için 1. ve 2. sınıfta öğrenim gören öğrenciler çalışmaya dahil edilmedi. Katılımcılara bilgilendirme yapılarak bilgilerinin kullanılabileceğine dair sözlü ve yazılı onamları alındı. Çalışma öncesinde Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi Klinik Araştırmalar Etik Kurulu’ndan onay alındı (tarih:10/10/2017, sayı:2017-15/165). Çalışma Helsinki Deklerasyonu’na uygun olarak yapıldı.

Konuyla ilgili daha önceki çalışmalar incelenerek anket formu oluşturuldu. Öğrencilerden sorulara “evet”, “hayır”, “bilgim yok” şeklinde cevap vermeleri istendi. Üçüncü ve 4. sınıflardan eşit sayıda olacak şekilde belirlenen 20 kişilik (10 kız öğrenci, 10 erkek öğrenci) gruba ön test yapıldı, sorular daha anlaşılır hale getirilerek ankete son hali verildi. Öğrencilerin demografik bilgileri, alışkanlıkları ve ilaç kullanımları sorgulandı. Kalsiyum eksikliği ile ilgili 8, D vitamini eksikliği ile ilgili 11 ve osteoporoz ile ilgili 14 sorudan oluşan anket tüm katılımcılara aynı araştırmacı tarafından uygulandı. Ankette öğrencilere kalsiyum, D vitamini ve osteoporoz hakkında bilgi sahibi olup olmadıkları, bilgi kaynakları, günlük kalsiyum ve D vitamini ihtiyaçları ve eksiklikleri halinde oluşabilecek hastalıklar, osteoporozun beslenme, egzersiz ve kötü alışkanlıklarla ilişkisi, osteoporoz risk faktörlerine dair sorular yöneltildi. Çalışmaya katılan öğrenciler kız ve erkek olarak iki gruba ayrıldı ve gruplar arası karşılaştırma yapıldı.

İstatistiksel Analiz

İstatistiksel analizlerde SPSS 20 (IBM Corporation, Armonk, NY, USA) istatistik paket programı kullanıldı. Tanımlayıcı istatistikler ortalama ± standart sapma ve yüzde olarak gösterildi. Niteliksel verilerin karşılaştırılmasında ki-kare testi kullanıldı. Normal dağılımda olmayan iki grup arasındaki parametreleri karşılaştırmak için Mann-Whitney U testi kullanıldı. P<0,05 değeri anlamlı kabul edildi.

Bulgular

Çalışmaya dahil edilen öğrencilerin bazı demografik ve klinik bilgileri Tablo 1’de gösterildi.

Çalışmaya katılan öğrencilerin 103’ünün (%97,2) “kalsiyum eksikliği” hakkında, 104’ünün (%98,1) D vitamini eksikliği hakkında, 106’sının (%100) osteoporoz hakkında bilgisi mevcuttu. Bilgisi olan öğrencilere bu bilgiyi nereden aldıkları ve bütün öğrencilere nereden bilgi almak istedikleri soruldu ve elde edilen cevaplar Tablo 2’de gösterildi.

Çalışmaya katılan öğrencilere “kalsiyum eksikliği” ile ilgili bazı seçmeli sorular ve bazı açık uçlu sorular soruldu. “Kalsiyum eksikliği hakkında bilginiz var mı? (soru 1)” sorusuna “evet” cevabını veren öğrencilere diğer sorular soruldu. “Kalsiyumdan zengin gıdalara örnek verir misiniz? (soru 3)” sorusu sadece “Kalsiyumdan zengin gıdaları biliyor musunuz? (soru 2)” sorusuna “evet” cevabı veren öğrencilere; “Günlük kalsiyum ihtiyacımız ne kadardır? (soru 5)” ise sadece “Günlük kalsiyum ihtiyacımızı biliyor musunuz? (soru 4)” sorusuna “evet” cevabı veren öğrencilere soruldu. Bu sorular ve öğrencilerin cevapları Tablo 3’te gösterildi.

Çalışmaya katılan öğrencilere “D vitamini eksikliği” ile ilgili bazı seçmeli sorular ve bazı açık uçlu sorular soruldu. “D vitamini eksikliği hakkında bilginiz var mı? (soru 1)” sorusuna “evet” cevabını veren öğrencilere diğer sorular soruldu. “D vitamininden zengin gıdalara örnek verir misiniz? (soru 3)” sorusu sadece “D vitamininden zengin gıdaları biliyor musunuz? (soru 2)” sorusuna “evet” cevabı veren öğrencilere; “Günlük D vitamini ihtiyacımız ne kadardır? (soru 5)” sadece “Günlük D vitamini ihtiyacımızı biliyor musunuz? (soru 4)” sorusuna “evet” cevabı veren öğrencilere; “Yeterli D vitamini düzeyi için ne sıklıkta güneşlenmek gerekiyor? (soru 9) ise sadece “Yeterli D vitamini düzeyi için güneşlenmek gerektiğini biliyor musunuz? (soru 8)” sorusuna “evet” cevabı veren öğrencilere soruldu. Bu sorular ve öğrencilerin cevapları Tablo 4’te gösterildi.

Çalışmaya katılan öğrencilere “osteoporoz” ile ilgili bazı sorular soruldu. “Osteoporoz hakkında bilginiz var mı? (soru 1)” sorusuna “evet” cevabını veren öğrencilere diğer sorular soruldu. Bu sorular ve öğrencilerin cevapları Tablo 5’te gösterildi.

Çalışmaya katılan öğrenciler cinsiyetlerine göre iki gruba (kız öğrenciler ve erkek öğrenciler) ayrıldı ve kalsiyum eksikliği, D vitamini eksikliği ve osteoporoz ile ilgili sorulara verdikleri cevaplar karşılaştırıldı. İki grup arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmadı (tüm p>0,05). Osteoporoz ile ilgili olarak sorulan bilgi sorularından bir tanesi dışında tüm cevaplarda cinsiyete göre istatistiksel olarak anlamlı fark tespit edilmedi (tüm p>0,05). “Osteoporoz hastalığının takibinde düzenli kontrole gitmek gerekir mi?” sorusuna verilen cevaplarda kız ve erkek öğrenciler arasında erkek öğrenciler lehine istatistiksel olarak anlamlı fark bulundu (p=0,006).

Tartışma

Dizabilite, mortalite ve morbiditenin önemli sebeplerinden biri olan osteoporoz, yaşlanan dünyada önemli bir sosyoekonomik problem haline gelmiştir. Avrupa’da osteoporoz için hospitalizasyon ve rehabilitasyonu içeren toplam bakım maliyetinin 2000 yılında 36,3 milyon avro olduğu bilinmekte ve 2050 yılında bu meblağnın 76,8 milyona ulaşacağı düşünülmektedir (15). Türkiye’de toplumun %65’inin 35 yaşın altında olduğu bilinmekte ve gelecek 25 yılda yaşlı nüfusun, dolayısı ile osteoporozun insidans ve prevalansının büyük oranda artacağı tahmin edilmektedir (16).

Osteoporoz önlenebilen ve gelişimi geciktirilebilen bir hastalıktır (17). Koruyucu sağlık hizmetlerinin gereği olan eğitim, risk faktörlerinin belirlenmesi ve osteoporozun önlenmesinde önemli yer tutmaktadır. Osteoporoz konusunda farkındalığı artırmanın, osteoporozun önlenmesi için arz ettiği önem son yıllarda literatürde yer bulan pek çok çalışmada rapor edilmiştir (18,19).

Toplumun osteoporoz konusunda farkındalığının artması ve hastalığın erken tanılanmasında sağlık personelinin yadsınamaz bir rolü olduğu bilinmekte ve literatürde sağlık personeli olmaya aday öğrencilerle yapılan pek çok çalışma yer almaktadır (9,12,20). Bu çalışma, hem risk grubuyla hem de primer ve sekonder osteoporotik hastalarla çalışacak fizik tedavi ve rehabilitasyon yüksekokulu öğrencilerinin bilgi ve farkındalık düzeyini değerlendirmesi açısından önemlidir.

Pek çok kronik hastalıkta olduğu gibi osteoporozda da beslenme ve yaşam biçimi; normal kemik kütlesinin oluşumu, sürdürülmesi ve yeniden yapılanma sürecine olan etkileri ile hastalığın gelişimine zemin hazırlayabilir (21,22). Osteoporoza yol açabilecek yaşam şekli alışkanlıkları arasında alkol-sigara kullanımı, fiziksel inaktivite, fazla miktarda kahve tüketimi, düzenli süt ve süt ürünü tüketmeme, güneşlenmeme sayılabilir.

Sigara kullanımının; östrojenin kemik üzerindeki yararlı etkilerini azaltarak erken menopoza neden olabileceği, kalsiyum absorbsiyonunu azaltabileceği, nikotinin osteoblast ve kollajen sentezini inhibe ederek kemik yapımını bozabileceği bilinmektedir (23). Bu çalışmada, öğrencilerin büyük çoğunluğunun (%83) sigara kullanımının osteoporoz riskini artırdığını bilmesine rağmen, %29’unun sigara içmekte olduğu ortaya konmuştur.

Kafeinin, kalsiyum absorbsiyonunu azaltabileceği ve günlük 330 mg. kafein tüketiminin kırık riskinde artış ile ilişkili olduğu bulunmuştur (23). Bir başka çalışmada fazla kahve tüketiminin kemik yoğunluğunu bir miktar azalttığı, ancak kırık riskini artıracak nispette osteoporotik bir duruma neden olmadığı bildirilmektedir (24). Çalışma grubunun %83’ü kahve tükettiğinden osteoporoz açısından risk altındadır. Üniversite öğrencileriyle yapılan bir başka çalışmada da benzer şekilde çalışmaya katılan 192 kız öğrencinin yarısından çoğunun (%57,3) kahve tükettiği ortaya konmuştur. Kemik sağlığının sürdürülebilmesi için değiştirilebilir risk faktörlerinden olan fazla kahve tüketiminin azaltılması ya da kalsiyum emilimi üzerindeki olumsuz etkisini dengelemek için kalsiyum alımının artırılması önemlidir.

Kemik formasyonu için; yeterli enerji, amino asitler, mineraller (Ca, K, Mg, Zn), iyonlar (Cu, Mn, karbonat, sitrat) ve vitaminler (D, C, K vitaminleri) gereklidir (21). Kemik formasyonu için gereken mineral ve vitaminlerin en önemli kaynaklarından olan süt ve süt ürünlerinin tüketiminin kalça kemiği yoğunluğu ile ilişkili olduğu ancak, omurilik kemiği yoğunluğu ve kırık gelişimi ile ilişkili olmadığı belirlenmiştir (22). Çalışmaya katılan öğrencilerin %96,2’si osteoporozdan korunmak için süt ve süt ürünleri tüketmenin gerekli olduğunu söylerken yalnızca %29,2’si düzenli olarak süt ve süt ürünü tüketmektedir. Üniversite öğrencileri üzerinde yapılan benzer çalışmalarda; öğrencilerin %41,7’si ile %54,5’inin düzenli süt içme alışkanlığının olduğu gösterilmiştir (25,26).

Süt ve süt ürünleri, kalsiyum takviyelerine göre daha uzun süreli kemik kütlesi artışı sağlar (27). Ancak diyetle yeterli kalsiyum alınamadığı takdirde kalsiyum takviyelerine başvurulabilmektedir. Çalışmaya katılan öğrencilerin %6,6’sı daha önce kalsiyum takviyesi almıştır. Kalsiyum eksikliği ile bilgi sahibi olduğunu ifade eden 103 (%97,2) öğrencinin 91’i kalsiyumdan zengin gıdaları bildiğini söylerken 88 öğrenci bu gıdalara doğru örnek vermiştir. Kalsiyum eksikliği ile ilgili bilgi sahibi olduğunu ifade eden öğrencilerin yalnızca 11’i (%10,7) günlük kalsiyum ihtiyacının ne kadar olduğunu bildiğini belirtmiş, bu öğrencilerin 6’sı kalsiyum ihtiyacının ne kadar olduğu sorusuna doğru cevap verebilmiştir.

Diyetle alınan kalsiyumun emilebilmesi için D vitaminine ihtiyaç vardır. Güneş ışınları D vitamininin başlıca kaynağıdır ve deride direkt güneş ışınlarının 7-dehidrokolesterol üzerine etkisi ile oluşur. Uluslararası Osteoporoz Vakfı’nın 2007 yılı verileri, hastaların kalsiyumun kemiklerle ilgili rolü hakkında bilgili oldukları, ancak bu süreçte D vitamininin rolü hakkında daha az fikir sahibi oldukları yönündedir (28). Bu çalışmanın sonuçları da Uluslararası Osteoporoz Vakfı verilerini destekler niteliktedir. Öğrencilerin D vitamini ile ilgili bilgi düzeyinin kalsiyumla ilgili bilgi düzeyinden düşük olduğu saptanmıştır. Çalışmaya katılan öğrencilerin büyük çoğunluğunun D vitamini eksikliği halinde ne tür semptomların ortaya çıkıp hangi hastalıkların gelişebileceği ile ilgili bilgi sahibi olduğu ortaya konmuştur. Ancak çalışmanın çıktıları, öğrencilerin günlük D vitamini ihtiyacı, yeterli D vitamini düzeyi için ne sıklıkta güneşlenmek gerektiği gibi, hastaların doğru yönlendirilmesinde önem arz eden hususlarda bilgi eksikleri olduğuna işaret etmektedir. Günün hangi saatlerinde dışarı çıkıldığı, ne kadar süre ile güneşe maruz kalındığı, tercih edilen kıyafetler D vitamini sentezi üzerinde etkilidir (29-31). Bu nedenle beslenmenin yanı sıra yeterli ve doğru güneşlenmenin vitamin sentezi ve kemik sağlığı üzerindeki etkileri anlatılarak farkındalık artırılmalıdır.

Osteoporoza neden olan kemik kütle kaybının önlenmesi için, dokuya yeterli interstisiyel sıvı akışının devamı gereklidir (15). Bu akışın devamında etkili mekanik faktörler yerçekimi ve kas kontraksiyonudur (15,32). Gençlerde doruk kemik kütlesinin artmasını, premenopozal dönemde ise östrojen yetersizliğine bağlı kemik kaybının asgari düzeyde tutulmasını sağlayan fiziksel aktivite, osteoporozun önlenmesinde ve tedavisinde önemli bir yere sahiptir. Çalışmaya katılan öğrencilerin tamamına yakını (%95,3) egzersiz yapmanın osteoporozdan korunmak için gerekli olduğunu ifade etmiştir. Yapılan benzer bir çalışmada, öğrencilerin egzersizin faydalarını bilmelerine rağmen, düzenli egzersiz yapmadıkları belirlenmiştir (33).

Literatürdeki birçok çalışmada osteoporoza ilişkin bilgi kaynaklarında ilk sırada radyo, televizyon gibi kitle iletişim araçları yer alırken (18,34,35), öncelikli bilgi kaynağı olarak sağlık personelinin tercih edildiğini gösteren çalışmalar da mevcuttur (36-38). Fizyoterapi eğitimi alan öğrencilerle yapılan bu çalışmada öğrencilerin çoğu (%62,3), bilgi kaynaklarının okul olduğunu ifade etmiştir. Literatürle uyumlu şekilde okulu; TV, radyo, internet gibi kitle iletişim araçları (%17) ve sağlık kuruluşları (%12,3) izlemektedir. Osteoporozu önlemenin ilk basamağı risk faktörleri açısından farkındalık yaratmaktır. Farkındalığın artırılması için bireylere hangi kanaldan ulaşılması gerektiği sorusu akla gelmekte ve bu soruya cevap arayan çalışmalardan birinde hastaların osteoporozla ilgili bilgileri doktorlardan almak istedikleri ortaya konmaktadır (38). Fizyoterapi öğrencilerinin, osteoporoz hakkında bilgi almak için tercihleri öncelikli olarak okul (%47,2) olurken, okulu sağlık kuruluşları (%28,3), televizyon, radyo, internet gibi iletişim araçları (%19,8) izlemektedir. 2515 pratisyen hekimle yapılan bir çalışmada, hekimlerin büyük çoğunluğu tıp eğitimi sürecinde osteoporozla ilgili yeterli eğitimi almadıklarını belirtmişlerdir (39). Osteoporoz konusunda halkı bilgilendirmek için sağlık personeline çok iş düştüğü açıktır. Bu nedenle doktorların, fizyoterapistlerin ve diğer sağlık personelinin bu konuda eğitimine önem verilerek, farkındalığın artması sağlanmalıdır.

Sonuç

Bildiğimiz kadarıyla bu çalışma, korunma ve tedavide önemli role sahip fizyoterapist adaylarıyla yapılan ilk çalışmadır. Ana sonucu, fizik tedavi ve rehabilitasyon öğrencilerinin kalsiyum eksikliği, D vitamini eksikliği ve osteoporoz hakkında bilgi düzeyi ve farkındalığının oldukça yüksek olduğudur. Bununla birlikte kalsiyum ve D vitamininden zengin gıdalar, günlük ihtiyaç duyulan miktarlar ve güneşlenme süresi konusunda daha fazla bilgilendirilmeleri gerektiği sonucuna ulaşılmıştır. İleriki çalışmalarda daha geniş örneklemli ve farklı üniversitelerde ve bölümlerde eğitim alan öğrencilerin de dahil edildiği araştırmaların yapılmasının yararlı olacağı düşünülmektedir.

Etik

Etik Kurul Onayı: Çalışma öncesinde Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi Klinik Araştırmalar Etik Kurulu’ndan onay alındı (tarih:10/10/2017, sayı:2017-15/165).

Hasta Onayı: Katılımcılara bilgilendirme yapılarak bilgilerinin kullanılabileceğine dair sözlü ve yazılı onamları alındı.

Hakem Değerlendirmesi: Editörler kurulu ve editörler kurulu dışında olan kişiler tarafından değerlendirilmiştir.

Yazarlık Katkıları

Konsept: F.A.K., E.E.K., Dizayn: F.A.K., S.Ş., E.E.K., Veri Toplama veya İşleme: F.A.K., S.Ş., H.Ö.D., Ö.B., Analiz veya Yorumlama: F.A.K., Ö.B., E.E.K., F.T., H.R.E., Literatür Arama: F.A.K., Ö.B., Yazan: F.A.K., Ö.B., E.E.K.,

Çıkar Çatışması: Yazarlar tarafından çıkar çatışması bildirilmemiştir.

Finansal Destek: Yazarlar, bu çalışma için herhangi bir finansal destek almadıklarını bildirmiştir.