Giriş

Osteoporoz (OP), kemik kütlesinde azalma ve kemik kırılganlığında artış ile seyreden metabolik bir kemik hastalığıdır. Özellikle kalça kırıkları artmış morbidite ve mortalite ile sonuçlanmaktadır. Ortalama yaşam süresinin uzaması, yaşlı nüfusun artması, sedanter yaşam tarzı ve düzensiz beslenme dışında pek çok hastalık ya da ilaç kullanımı da osteoporoza eğilimi arttırır (1). Osteoporoz yüksek maliyetli bir hastalıktır. Hastanede kalınan günler açısından osteoporoz, sağlık sistemleri üzerinde kronik obstrüktif akciğer hastalığı, inme, myokard infarktüsü ve meme kanseri gibi pek çok majör hastalığa göre daha fazla maliyet yükü oluşturur (2). Tedavi maliyetlerinin de gün geçtikçe arttığı bildirilmektedir (3). Bu sebeple özellikle risk grubundaki hastaları korumak için yeterli bilgilendirme ve toplum taramaları yapılmalıdır. Dünyada ve Türkiye’de osteoporoz farkındalığı ve algısı ile ilgili yapılmış çok sayıda çalışma vardır (4-10). Ancak Türkiye’de özellikle riskli gruplarda farkındalık ve algıyı arttıracak çok az bilgilendirme yapılmaktadır. Bu çalışmada kırsal bölgede primer ve sekonder osteoporoz açısından risk grubundaki kadınların osteoporoz hakkındaki farkındalıkları değerlendirilmiştir.

Gereç ve Yöntem

Çalışmaya yaşları 30 ile 79 (43,5±13,2) arasında değişen ve primer ya da sekonder osteoporoz açısından risk grubunda bulunan 583 kadın randomize olarak alındı. Risk grubu postmenopozal olması ya da son yayınlarda belirtilen riskli hastalıklara sahip olmak veya riskli ilaç kullanımı olarak belirlendi (11,12). Üç bölümden oluşan ankette birinci bölümde hastaların yaş, cinsiyet, boy, kilo, eğitim düzeyleri gibi demografik özellikleri sorgulandı. ikinci bölümde ise osteoporoz hakkında bilgileri olup olmadığı, riskli grupta olduklarını bilip bilmedikleri, daha önce ilaç kullanıp kullanmadıkları, osteoporoz hakkında nereden bilgi edindikleri ve/veya nereden bilgi almak istedikleri sorgulandı. Üçüncü bölümde ise osteoporoz hakkında bilgisi olduğunu belirten hastaların bilgi düzeyleri incelendi. Konuyla ilgili daha önce yurt dışında ve Türkiye’de yapılan anket formlarına dayanan araştırmalar incelenerek risk faktörleri, koruyucu önlemler ve osteoporozun komplikasyonlarını içeren 10 soru hazırlandı (5,10,11,13-16). Yirmi kişilik gönüllü risk grubu hastalar tarafından cevaplandıktan sonra; sorulardan birkaç tanesi daha anlaşılabilir olması için revize edildi. Hastalara soru yöneltirken osteoporoz “kemik erimesi“ olarak belirtilmiştir. Üçüncü bölümdeki her doğru cevap 1 puan olarak hesaplandı. Toplam puan 0 ile 10 arasındadır.

Lokal etik kurul onayı ve hastalardan sözel ve yazılı olarak bilgilendirme yapılarak bilgilerinin kullanılabileceğine dair onam formu alınmıştır.

İstatistiksel Analiz

İstatistiksel analizlerde SPSS (Statistical Package for Social Sciences) 20 istatistik paket programı kullanıldı. P<0,05 değeri anlamlı kabul edildi. Tanımlayıcı istatistikler ortalama ± standart sapma olarak gösterildi. Eğitim düzeyi ve yaş ile anket puanlarının korelasyonu Pearson korelasyon analizi ile değerlendirildi. Riskli grupta olduğunun bilgisi ve eğtim düzeyine göre dağılımının verilerin karşılaştırılmasında ki-kare testi kullanılmıştır.

Menopozun farkındalığı etkileyip etkilemediğini değerlendirmek için menopozda olan ve olmayan iki grup anket puan ortalaması açısından Mann Whitney-u testi ile değerlendirildi.

“Osteoporozu daha önce duydun mu?” sorusuna verdikleri yanıt açısından menopozda olan ve olmayan grup arasında istatistiksel farklılık karşılaştırmasında ki-kare testi kullanılmıştır.

Bulgular

Riskli gruptaki hastaların demografik özellikleri Tablo 1’de özetlenmiştir.

Osteoporoz hakkında bilgisi olduğunu belirten kırsal bölgede yaşayan risk grubu 505 (%86,6) kadının bilgileri irdelendiğinde 240’ı (%47,5) osteoporoz açısından riskli grupta olduğunu biliyorken 265’inin (%52,5) bu konuda bilgisi yoktu. Bu grubun eğitim düzeyine göre dağılımına bakıldığında eğitim açısından iki grup arasında anlamlı farklılık tespit edilmiştir (p<0,001). Tablo 2’de hastaların eğitim düzeylerine göre risk grubu farkındalığı dağılımları özetlenmiştir.

Osteoporoz hakkında bilgisi olduğunu belirten hastaların anket puan ortalaması 6,54±2,17 idi. Tablo 3’de osteoporoz hakkında bilgisi olduğunu belirten riskli gruptaki hastaların sorulara verdikleri cevaplar ve oranları belirtilmiştir.
Osteoporoz risk grubu ve komplikasyonları farkındalığı toplam skoru ile yaş arasında negatif yönde korelasyon tespit edilmiştir (Grafik 1) (r=-0,473, p<0,001). Toplam skor ile eğitim düzeyi ile arasında da pozitif yönde güçlü korelasyon olduğu görülmüştür (Grafik 2) (r=0,821, p<0,001). Okuma yazma bilmeyenlerin ortalama skoru 3,53, ilk-orta okul mezunlarının 5,86, lise mezunlarının 8,03 ve üniversite mezunlarının ortalama skoru ise 8,78 idi. Hastaların “osteoporoz hakkında nereden bilgi aldın?” sorusuna verdiği cevap dağılımında eğitim durumuna göre anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Eğitim durumuna göre cevap oranları Tablo 4’de özetlenmiştir. Okuma yazma bilmeyen, ilk-orta okul mezunu ve üniversite gruplarda bilgi en fazla TV-radyo-dergi-gazeteden edinilirken lise mezunu kişilerde en fazla bilginin aile ve arkadaştan edinildiği ancak TV-radyo-dergi-gazetenin de ikinci sırada olduğu görülmüştür. Nerden bilgi almak isterdiniz sorusuna ise okuma yazma bilmeyenlerin 153’ü (%52), ilk-orta okul mezunlarının 144’ü (%57,5), lise mezunlarının 96’sı (%66,2), üniversite mezunlarının da 146’sı (%59,2) sağlık kuruluşundan yanıtını vermiştir. Tüm eğitim gruplarındaki hastalar en fazla sağlık kuruluşundan eğitim almak istediklerini belirtmişlerdir.

Menopozun farkındalığı etkileyip etkilemediğini değerlendirmek için yine osteoporoz konusunda bilgisi olduğunu belirten 505 kadın menopoz sonrası (5,84±2,18) ve öncesi (7,15±1,96) iki grup anket puan ortalaması açısından değerlendirildiğinde menopoz öncesi grubun ortalaması daha yüksek olarak tespit edilmiştir. İki grup arasında istatistiksel anlamlı farklılık tespit edilmiştir (p<0,001). Ancak osteoporoz hakkında bilgin var mı sorusuna verdikleri yanıt açısından menopozda olan ve olmayan grup arasında istatistiksel anlamlı farklılık saptanmamıştır (p>0,05). Gruplar arasındaki dağılım arasındaki Tablo 5’de özetlenmiştir.

Tartışma

Bu çalışmada risk grubundaki hastaların osteoporoz farkındalığı ile eğitim düzeyi arasında güçlü korelasyon saptanmıştır. Ancak kırsal bölgede yaşayan kadınların eğitim düzeyi bizim çalışmamızda da görüldüğü gibi düşük olduğunda bu gruptaki hastalara morbidite, mortalite ve sağlık harcamalarını düşürmek amacıyla daha çok bilgilendirme ve toplum taramaları yapılmalıdır. Amerikan istatistiklerine göre kırsal bölgede yaşayan osteoporoz hastalarının kalça kırığı oranlarının daha yüksek olduğu görülmüştür (3). Ayrıca çalışmamızda osteoporoz hakkında bilgisi olduğunu belirten 505 (%86,5) hastanın ancak %47,5’i riskli grupta olduğunu bilmekteydi. Yeap ve ark.’nın yaptığı çalışmada (13) ankete katılanların %27,6’sı sigaranın osteoporoz için risk faktörü olduğunu bilmezken bizim çalışmamızda bu oran çok daha yüksektir (hayır-%9,9, bilgim yok-%49,5). Riskli grupta olduğunu bilenleri dağılımı eğitim seviyesi ile istatistiksel olarak anlamlı derecede artmaktaydı. Daha önce yapılan birkaç çalışmada da bizim sonuçlarımızı destekler nitelikte osteoporoz farkındalığının yaş ile ters eğitim ile doğru orantılı olduğu görülmüştür (5,14).

Bizim çalışmamızda da lise mezunu kişilerde ikinci sırada olmakla birlikte tüm eğitim seviyesi gruplarında en fazla bilgi TV-radyo-dergi-gazeteden edinilmektedir. Farklı ülkelerde yapılan birkaç çalışmada da hastaların en çok basın yayın organlarında bilgi aldığı görülmüştür (13,14). Sağlık kurumları da 2. sırada yer almıştır (1). Ayrıca çalışmanın sonuçlarına göre ise sağlık kuruluşundan bilgi aldığını belirten hasta sayısı üniversite mezunu dışındaki tüm gruplarda son sıradaydı. Bunun kırsal bölgede yaşayan halkın sağlık kuruluşlarına ulaşımının diğer bölgelerden daha uzak olabileceğinden kaynaklandığını düşünmekteyiz.

Osteoporoz tanısında olası risk altındaki kadınların taranması ve buna bağlı olarak erken önlemlerin alınması, osteoporozun sağlık sistemine getirdiği yükün azaltılmasında en etkili yol olarak görülmektedir (17,18).

Bu çalışmanın ilgi çekici yanı osteoporoz hakkında bilgisi olduğunu belirten (%86,6) kırsal bölgede yaşayan risk grubu kadınların bile ancak %47,5’inin (202) riskli grupta olduğunu bilmesiydi. Bunun yanında “osteoporoz risk grubu, önlemler ve komplikasyonların farkındalığı” anketine göre özellikle okuma yazma bilmeyenlerin (3,53) ve ilk-orta okul mezunlarının (5,86) puan ortalaması oldukça düşüktü. Hastaların sorgulamasında tüm eğitim düzeylerinde en fazla sağlık kuruluşundan bilgi almak istediklerini belirtmişlerdir. Daha önce yapılan bir kaç çalışmada kırsal bölgede yaşayan kadınların osteoporozu önleme ile ilgili az miktarda bilgiye sahip oldukları gösterilmiştir (10,14,19,20). Ayrıca bizim çalışmamızda olduğu gibi eğitim seviyesinin farkındalığı arttırdığını gösteren çalışmalarda mevcuttur (13,21). Ancak daha önce kırsal bölgede yapılan çalışmalar ve bizim çalışmamızda da görüldüğü gibi kırsal bölgedeki kadın nüfusunun eğitim seviyesi düşük olduğundan farkındalığın da düşük olması beklenen bir sonuçtur (10,13,14). Yaş grubu da bilgi farkındalığı etkileyen önemli bir etmendir. Gemalmaz ve ark.’nın Türkiye’de yaptığı çalışmada yaş grubu daha düşük olanların farkındalığı daha fazlayken ileri yaştaki kadınların farkındalık oranı daha düşüktü (14). Fakat Amerika Birleşik Devletleri’nde yapılan bir çalışmada osteoporoz hakkında bilgiye en fazla 60-69 yaş grubu sahipken, 50 yaş altı en az bilgiye sahipti (10). Bizim çalışmamızda da yaşla farkındalık arasında negatif bir korelasyon olduğu gösterilmiştir (r=-0,473, p<0,001).

Bu çalışmada osteoporoz hakkında bilgin var mı sorusuna verdikleri yanıt açısından menopoz sonrası ve öncesi grup arasında istatistiksel anlamlı farklılık saptanmamıştır (p>0,05). Ayrıca bilgim var diyen (%86; 8) grup içinde menopoz öncesi ve sonrası osteoporoz farkındalık anket sonuçları arasında anlamlı farkındalık saptanmış, menopoz öncesi grubun ortalama anket skoru daha yüksek olduğu tespit edilmiştir. Bu sonucun genç yaştaki bireylerin eğitim seviyesinin daha yüksek olmasına bağlamaktayız. Borman ve ark.’nın yaptığı çalışmada da (21) menopoz öncesi ve menopoz sonrası arasında osteoporoz bilgisi açısından anlamlı farklılık yokken, bizim çalışmamıza benzer şekilde eğitim düzeyi ile farkındalık skorunun arttığı bildirilmiştir.

Osteoporoz kadınlarda erkeklerden çok daha sık görülmektedir (15). Osteoporozu önlemenin ilk basamağı risk faktörleri açısından farkındalık yaratmaktır (22,23). Farklı ülkelerde yapılan çalışmalarda da bizim çalışmamıza benzer şekilde osteoporozla ilgili bilginin ve farkındalığın yetersiz olduğu sonucuna varılmıştır (16,24-26). Ayrıca risk grubu hastalarda osteoporoz gelişme riski normal popülasyona göre daha yüksek olduğundan morbidite ve mortalite riski de daha yüksektir (25). Osteoporoz oluşumu, morbidite ve mortaliteyi azaltmak için özellikle riskli grupta hasta eğitim programları düzenlenmelidir. Eğitim programlarının hastaların bilgisi ve farkındalığını arttırdığı ek olarak hastalık semptomlarını değişik düzeylerde azalttığı gösterilmiştir (13).

Sonuç

Kırsal bölgede yaşayan risk grubu hastaların osteoporoz farkındalığı eğitim düzeyi ile doğru, yaş ile ters orantılıdır. Morbidite, mortalite ve tedavi maliyetlerini azaltmak için bu gruptaki hastaları doğru bilgilendirmek ve düzenli kontrollere gelmelerini sağlamak amacıyla daha fazla bilgilendirme yapılmalıdır.