Giriş

Osteoporoz pek çok kişide semptom vermeden ilerleyen bir hastalıktır (1). En kötü sonuçlarından biri olan vertebra veya kalça kırıkları sonrasında yapılacak tedavilerin ve hastada yarattığı disabilitenin maliyeti oldukça yüksek olduğundan koruyucu önlemlerin geliştirilmesine yönelik çalışmaların hayata geçirilmesi yaygın olarak kabul edilen görüştür (2).

Osteoporozdan korunmada en önemli komponentler, risk faktörleri de olarak kabul edilen kalsiyum alımı başta olmak üzere beslenme ve fizik aktivite düzeyleri açısından kişinin bilgili olması ve bu bilgilerini sağlık davranışı olarak uygulama düzeyidir. Osteoporoz Bilgi Testi (OBT) ve Osteoporoz Sağlık İnancı Ölçeği (OSİÖ) hastalığın algılanan ciddiyetini, engelleri, faydaları, kalsiyum alımı ve egzersizin önemi ve sağlık motivasyonuna ilişkin en fazla kullanılan ve osteoporozda davranış değişikliklerini en iyi açıklayan ölçekler olarak göze çarpmaktadır (3). Orijinal skalalar 1991’de Kim ve ark. (4,5) tarafından oluşturulmuş ve 2004 yılında Kılıç ve ark. (6) tarafından Türkçe’ye çevrilerek geçerlilik ve güvenilirlik çalışması yapılmıştır. OBT 2011 yılında risk faktörlerini sorgulayan 8 soru ilavesiyle revize edilmiştir (7).

Bu çalışmanın amacı 2011 yılında revize edilen OBT’nin Türkçe’ye çevrilmesi ve Türkçe ölçeğin güvenilirliğini göstermektir.

Gereç ve Yöntem

Çalışmaya polikliniğimize başvuran hastaların herhangi bir şikayeti olmayan yakınlarının alınması planlandı. Hasta yakınları çalışma hakkında bilgilendirildikten sonra skalaları doldurmaları istendi. Katılımcılar 2 gün sonrası için tekrar davet edildi ve skalalar tekrar doldurtuldu. Çalışma için yerel etik kurul onayı alındı.

Değerlendirme Parametreleri

Hastaları demografik verilerinin yanı sıra süt ve süt ürünü, et, kahve, alkol tüketim düzeyleri, fiziksel aktivite düzeyleri ve kendileri ve yakınlarına ait osteoporoza ait verileri kaydedildi. Süt tüketimi tüketilen porsiyona göre (1 porsiyon=1 bardak süt veya 1 kase yoğurt veya 2 dilim peynir) 3 kategoride belirlendi; hiç süt ürünü tüketmeme, günde 1-3 porsiyon tüketme, günde 3 porsiyondan fazla tüketme. Et tüketimi 0/hafta, 1 kez/hafta, 2-4 kez/hafta, 5 kez ve üzeri/hafta olarak belirlendi. Kahve tüketimi 0 fincan/gün, 1-3 fincan/gün, 4 fincandan fazla/gün olarak soruldu. Alkol tüketimi günde 3 birim (1 birim=1 küçük kadeh rakı, 1 kadeh şarap, 1 şişe bira) alınmasına göre sorgulandı: 0/hafta, 1-3 kez/hafta, 4 kezden fazla/hafta. Fizik aktivite yapma düzeyi ise bir seferde en az 30 dk yürüyüş, bisiklete binme, rezistif egzersiz yapan kişilerin haftada kaç kez yaptığı sorularak belirlendi: Hiç egzersiz yapmama, nadiren egzersiz yapma (haftada 1 gün veya daha az), az düzeyde (haftada 1 veya 2 gün), düzenli (haftada 3 gün).

Revize 2011-Osteoporoz Bilgi Testi

OBT, ilk olarak 1991’de Kim ve ark. (4) tarafından geliştirilen, osteoporoz hakkında bilgi düzeyini ölçmeyi amaçlayan 24 soru içeren çoktan seçmeli bir ankettir. Ankette egzersiz yapma ve aktivite düzeyi, osteoporozdan korunmak için uygulanan diyetle ilgili sorular yer alır. Türkçe geçerlilik ve güvenilirlik çalışması Kılıç ve ark. (6) tarafından yapılmıştır. OBT 2011’de revize edilerek soru sayısı 32’ye çıkarılmıştır (7). Bir-11 arasındaki sorular osteoporoz risk faktörlerini sorgular ve cevaplar “Kemik erimesi olma ihtimali yüksektir”, “Kemik erimesi olma ihtimali düşüktür”, “Kemik erimesi gelişmesi ile ilgisi yoktur” ve “Bilmiyorum” seçeneklerinden biri işaretlenerek verilir. “Kemik erimesi gelişmesi ile ilgisi yoktur” ve “Bilmiyorum” cevapları yanlış olarak değerlendirilip 0 puan verilir, “Kemik erimesi olma ihtimali yüksektir” veya “Kemik erimesi olma ihtimali düşüktür” cevapları doğru kabul edilir ve 1 puan verilir. Diğer sorular 4 seçmeli cevap içerir ve doğru cevap işaretlenince 1 puan verilir. Revize-OBT’nin 2 alt grubu vardır: Beslenme alt grubu 26 soru içerir (1-11 ve 18-32), Egzersiz alt grubu 20 soru içerir (1-17 ve 30-32). Bu iki alt grubun 14 sorusu ortaktır (1-11 ve 30-32). Toplam skorda bu durum göz önünde bulundurulur ve toplam skor 0-32 arasında bulunur.

Skalanın Türkçe’ye Çevrilmesi

Türkçe’ye çeviri ve kültürel adaptasyon Guillemin ve ark. (8) ve Beaton ve ark. (9) önerileri ile gerçekleştirildi. İlk olarak anadili Türkçe olan ve iyi derecede İngilizce bilen 2 kişi skalayı İngilizce’den Türkçe’ye çevirdi. Elde edilen iki çeviri, çeviriciler tarafından birlikte gözden geçirilerek ortak skala oluşturuldu. İkinci adımda Türkçe’ye çevrilmiş skala çalışmayı ve skalanın orijinal halini bilmeyen İngilizce’yi iyi derecede bilen 2 kişi tarafından tekrar İngilizce’ye çevrildi. Çevirileri yapan dört kişi bir moderatör eşliğinde toplanarak orijinal skala, Türkçe ve İngilizce’ye çevrilmiş skalaları değerlendirip en uygun son hali oluşturdular.

Güvenilirlik Çalışması

Skalanın iç tutarlılığını değerlendirmek için Cronbach-α, test-retest güvenilirliği için iki gün ara ile doldurulan skalalar arasındaki sınıf içi korelasyon katsayısı (SKK) hesaplandı.

Ayrıca çalışma grubunun bilgi düzeyleri ve davranış şekillerinin birbiri ile uyumunu saptamak amacıyla OBT’nin beslenme alt grubunun kalsiyum alma düzeyi, egzersiz alt grubunun fiziksel aktivite düzeyi ile korelasyonu yapıldı.

İstatistiksel Analiz

İstatistiksel analizler SPSS V. 17 programında yapılmıştır. Tanımlayıcı istatistiklerin (ortalama ± standart sapma) yanı sıra güvenilirlik çalışması iç tutarlılık toplam skor ve alt skorlar için Cronbach-α ile ve test-retest güvenilirliği SKK (%95 güven aralığında) hesaplanarak bulundu. Cronbach-α değeri ve SKK’nın 0,70’in üzerinde olması kabul edilir güvenilirlik olarak değerlendirildi (10). Bilgi ve davranış arasındaki ilişkiyi belirlemek için Spearman’s korelasyonu yapıldı.

Bulgular

Çalışma yaş ortalaması 41,3±12,56 olan 82 katılımcı ile yapılmıştır. Tüm katılımcılar 2 gün sonraki test-retest değerlendirmesi için polikliniğimize gelmiştir. Katılımcıların demografik, beslenme, fizik aktivitelerine ilişkin verileri Tablo 1’de gösterilmiştir.

Güvenilirlik çalışmasında Cronbach-α değeri alt grup ve toplam skorlarda 0,70 değerinin üzerindeydi ve iyi düzeyde iç tutarlılık gösteriyordu (Tablo 2). Test-retest güvenilirliği ise yine 2 alt grup ve toplam skorda 0,90’ın üzerinde bulundu ve çok iyi düzeyde test-retest güvenilirliği gösteriyordu (Tablo 3).

OBT’ye göre çalışma grubunun beslenme ve egzersize yönelik bilgi düzeyi ile günlük yaşamda kalsiyum alımı ve fizik aktivite düzeyi ile ilişkisine bakıldığında kalsiyum alım miktarı OBT’nin beslenme alt grubu ile korele olduğu halde diğer parametrelerde anlamlı ilişki saptanmamıştır (Tablo 4).

Tartışma

Pek çok ülkede, osteoporoz ile ilgili bilgi düzeyini saptamak, bu şekilde uzun dönem sağlık stratejilerini geliştirmek için hazırlanabilecek eğitim programlarına öncülük etmek amacıyla pek çok çalışma yapılmıştır (1,2,5,10). Bu çalışmalarda genç veya postmenopozal kadınlar, adölesanlar, erkekler gibi pek çok farklı grupların, farklı etnisitelerin bilgi düzeyi ve davranış şekilleri açısından irdelemeler yapılmıştır (3,11-20).

Türkiye’de 50 yaş üzerindeki kişilerde osteoporotik kalça kırığı insidansını tespit etmek ve osteoporoz prevalansını belirlemek amacıyla yapılan FRAKTÜRK çalışmasında beslenme ve düzenli fiziksel aktivite gibi risk faktörleri sorgulanmış ve kalça kırıklarının fiziksel olarak aktif yaşayanlarda daha az olduğu saptanmıştır (21). Ungan ve ark. (13) MEDOS çalışmasında kalça fraktürü için risk faktörlerinin irdelendiği bilgilerden faydalanarak oluşturdukları skala ile, Gemalmaz ve ark. (22) ise özellikle kırsal alandaki kadınları kendi oluşturdukları bir skala ile incelediğinde Türk kadınlarının risk faktörlerinin farkındalığı konusunda çok yetersiz olduklarını belirtip aile hekimleri ve birinci basamak hekimlerin eğitsel konular için desteklemeleri gerektiğini, hedefe özellikle yaşlı ve düşük eğitim seviyesindeki kadınların konması gerektiğini belirtmişlerdir. Kemik metabolizmasını olumsuz etkileyen sistemik hastalığı veya ilaç kullanımı olan Türk erkek hastalarla yapılan bir diğer çalışmada da erkeklerin de bilgi ve farkındalık düzeyinin oldukça düşük seviyelerde olduğu bildirilmiştir (23). Eğitim düzeyi ile osteoporoz farkındalığı, kalsiyum alımı ve fizik aktivite düzeyi arasındaki yakın ilişki yine ülkemizde yapılan pek çok çalışmada gösterilmiştir (12,24). Bununla birlikte yaklaşık %70’i lise ve üniversite düzeyinde olan çalışma grubumuzun kalsiyum alımı düzeyleri OBT’nin beslenme alt grubu ile korele iken fizik aktivite düzeyinin OBT ile saptanan egzersize yönelik bilgi düzeyi ile ilişkili olmadığı tespit edilmiştir. Farkındalık ve bilgi düzeyinin günlük yaşamda eyleme dönüştürülebilmesindeki eksikliği gösteren bu sonuç ayrıca araştırılmaya değer görülmektedir.

OBT’nin Türkçe geçerlilik ve güvenilirliğinin yapılmasını takiben yine ülkemizde yapılan, ortopedi kliniklerine başvurmuş çoğunluğu postmenopozal kadın hastalarda, OBT skorlarının oldukça düşük olduğu [beslenme alt grubu ortalaması 6,5 (maksimum 14), egzersiz alt grubu ortalaması 6 (maksimum 14), toplam skor ortalaması 9,9 (maksimum20)] tespit edilmiştir (25). Hemşirelik öğrencilerinin bilgi düzeyinin araştırıldığı bir diğer çalışmada ise OBT toplam skor ortalaması 13 olduğu, öğrencilerin %75,4’ünün tavsiye edilen miktarda kalsiyum almadığı, %51,2’sinin ise egzersiz yapmadığı belirlenmiştir (26).

Sadece Türk popülasyonunu ilgilendiren, sınırlı sayıda çalışmayı irdelediğimiz yukarıdaki örneklere bakıldığında, özellikle geniş popülasyonlarda ve coğrafi alanlarda bilgi ve davranış düzeyini belirlenmesi, verilen eğitimin cevabının ölçülmesi için standart ve kapsamlı ölçeklerin kullanılması gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Kim ve ark. (4,5) tarafından geliştirilen osteoporoz hakkında bilgi ve davranışı ölçmeyi içeren ölçekler bu konuda en yaygın olarak kullanılan ölçeklerdir. İlk geliştirilen ölçeğin güvenilirlik katsayısı (KR-20) 0,69 ile 0,72 arasında iken bu ölçeğin Türkçe versiyonunun güvenilirlik çalışmasında KR-20 OBT kalsiyum alt grubu için 0,75, OBT egzersiz alt grubu için 0,76, toplam skor için ise 0,79 olarak bulunmuştur (4,6). Hem KR-20 hem de Cronbach-α değeri için 0,60-0,70 arasındaki değerler kabul edilebilir, 0,70-0,90 arasındaki değerler iyi, 0,90 üzerindeki değerler mükemmel güvenilirlik katsayısına işaret etmektedir. Bu açıdan bakıldığında orijinal ölçekte KR-20 yöntemi ile saptanan, çalışmamızda Cronbach-α ile saptanan 0,70 üzeri değerler iyi düzeyde güvenilirliğe işaret etmektedir. Bir diğer çeviri ve güvenilirlik çalışması Farsça’ya yapılan çeviridir ve bu çalışmada Cronbach-α değerleri biraz daha düşük güvenilirlik bildirmektedir. OBT’nin ilk versiyonunun kullanıldığı bu çalışmada beslenme alt grubunun Cronbach-α değeri 0,58, egzersiz alt grubunun Cronbach-α değeri 0,66 bulunmuştur. Test-retest güvenilirlik için değerlendirme başlangıç ve 1-2 hafta sonrasında yapılmış SKK OBT beslenme alt grubu için 0,75, OBT egzersiz alt grubu için 0,73 olarak bulunmuştur (27). OBT 2011’de geliştirilerek risk faktörlerini de içerecek hale getirilmiş olan revize şeklinde toplam skor ve alt gruplarının Cronbach-α değeri 0,71 ile 0,82 arasında, test-retest güvenilirliği 0,90 olarak hesaplanmıştır (7). Malezya’da yapılan revize formun güvenilirlik çalışmasında ise OBT’nin beslenme ve egzersiz alt grupları ve toplam skorun Cronbach-α değeri sırasıyla 0,68, 0,66, 0,72 olarak bulunmuştur (28). Yaptığımız çalışmada Cronbach-α değerleri beslenme, egzersiz alt grupları ve toplam skor için sırasıyla 0,71, 0,76 ve 0,76 bulunmuştur. Test-retest güvenilirliği de yine orijinal ölçeğe uygun şekilde 0,90’ın üzerinde bulunmuştur. İlk versiyona göre revize formun daha güvenilir yapıda olduğu hem orijinal hem bizim çalışmamızda görülmektedir.

Çalışmamızın sonuçlarına göre revize-OBT’nin Türkçe versiyonu osteoporoz bilgi düzeyini ölçmek için kullanılabilecek güvenilir bir ölçektir. Planlanan osteoporozla ilgili eğitim çalışmalarının sonuçlarının sağlıklı bir takibini sağlayıp sağlamayacağının gösterilebilmesi için değişime duyarlılık çalışmalarının da yapılması gerekmektedir.

Yazarlık Katkıları

Etik Kurul Onayı: Pamukkale Üniversitesi 03.12.2013 tarih, 16 sayılı etik kurul onayı alınmıştır, Hasta Onayı: Alındı, Konsept: Füsun Şahin, Dizayn: Füsun Şahin, Veri Toplama veya İşleme: Nilgün Şimşir Atalay, Nuray Akkaya, Füsun Şahin, Analiz veya Yorumlama: Nuray Akkaya, Literatür Arama: Füsun Şahin, Nilgün Şimşir Atalay, Yazanlar: Füsun Şahin, Nilgün Şimşir Atalay, Hakem Değerlendirmesi: Editörler kurulu tarafından değerlendirilmiştir, Çıkar Çatışması: Yazarlar tarafından çıkar çatışması bildirilmemiştir, Finansal Destek: Yazarlar tarafından finansal destek almadıkları bildirilmiştir.